Nie zasypiaj gruszek w popiele

Cykl postów Hany pt. Przysłowiowa nowa jakość spowodował, że zainteresowałam się ostatnio... gruszkami. Okazuje się, że mają wiele znaczeń, często pojawiają się w związkach frazeologicznych i przysłowiach. Na początku, nie zasypiając gruszek w popiele, wyjaśnię tytuł:)

Przed zasypianiem gruszek w popiele ostrzegano już w pierwszych tekstach pisanych po polsku. Mikołaj Rej z Nagłowic zanotował w "Krótkiej rozprawie między trzema osobami Panem, Wójtem i Plebanem":

"A ja też przy swym kościele,

Nie zaspię gruszki w popiele."

Pierwotnie zwrot zaspać gruszki w popiele oznaczał, ni mniej ni więcej tylko, siąść przy gruszkach ułożonych w gorącym popiele po to, by się upiekły i zasnąć przy tym. Skutkiem zbyt długiego przebywania w wysokiej temperaturze owoce mogły się zwęglić i nie nadawały się do zjedzenia. Z czasem związek wyrazowy zasypiać gruszki w popiele nabrał nowego, metaforycznego znaczenia: przegapić właściwy moment, nie dopilnować czegoś, zlekceważyć pracę. [źródło]

Maciej Malinowski wyjaśnia, że:

Popularnym niegdyś zwrotem Nie zasypiać gruszek w popiele, znaczącym tyle, co 'nie zaniedbywać sprawy, nie dopuścić do jej zdezaktualizowania', posługujemy się i dzisiaj, ale często w niepoprawnej wersji jako Nie zasypywać gruszek w popiele (niby: nie zgubić, nie stracić czegoś). Tymczasem zwrot Nie zasypiać gruszek w popiele wiąże się z dawnym zwyczajem suszenia gruszek w gorącym piecu chlebowym. Zaspanie, czyli przegapienie odpowiedniego momentu, powodowało spalenie się gruszek. Powiedzenie to ostrzegało więc kiedyś dosłownie przed taką konsekwencją, później zaczęło być przywoływane w innych sytuacjach, w których groziło przegapienie czegoś. [źródło]

Geneza tego przysłowia ginie w mrokach przeszłości. Nawiązuje bowiem do pieczenia owoców w gorącym popiele, powstałym po wygaszeniu paleniska. Osoba czuwająca nad tym procesem musiała co jakiś czas sprawdzać, czy popiół nie ostygł za bardzo i podtrzymywać żar albo doprowadzać do obniżenia jego temperatury, aby owoce się nie spaliły. Przy tej czynności osoba zmęczona po dniu ciężkiej pracy łatwo mogła zasnąć, a kiedyś wyraz: zasypiać znaczył tyle co przesypiać. Dosłownie ten frazeologizm oznacza więc ostrzeżenie przed zaśnięciem i brakiem nadzoru nad piekącymi się owocami, co mogło doprowadzić do zniszczenia gruszkowego dania.

Kiedyś funkcjonowało także nawiązujące do tej czynności przysłowie: Nie prześpi gruszek w popiele, kto rano bywa w kościele oraz Diabeł zje nawet niedopieczoną gruszkę, jednak wyszły już one z użycia.[źródło]

Oto, co na temat gruszek można znaleźć w Słowniku języka polskiego XVII I XVIII wieku (pisownia oryginalna):

związki frazeologiczne:

gruszki na wierzbie; na wierzbie gruszka: »coś dobrego, ale niemożliwego do osiągnięcia«
- Vkázuie gruszki ná wierzbie.

- Łacno starzec uwierzy ze na Wierzbie gruszka Co mu z oczu, nie pancerz, lecz patrzy Poduszka.

kazać podziękować za zgniłe gruszki:

- Kazałci zá gniłe gruszki podziękować.

przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa:

od przysł.: Nie zasypiaj gruszek w popiele.

- Tobie gruszka nie darmo, i to dobre ziele, I tej bracie nie radzę zasypiać w popiele. Wiesz ich rodzaj? Są panny, baby, muszkatełki, Są gdule i bitarnie, patrzajże omełki.

- Dáię trzecie tłumáczęnie à Conglobatis Ludzie bogáci, Viri divitiarum Wiecież wy co was czeka, iedno się wy poczniecie długo poduszką báwić, poczniecie się wczasowáć, zásypiáć gruszki w-popiele, dormierunt áż z-wászego Páństwá będzie chudopácholstwo, nihil invenerunt.

- Iakoz początek namienionego Władysława nad Zamiar był dobry, bo Ian Korwin pospolicie Hunniades przezwany dwa razy w Roku 1447 y 1442 na głowę turków pobił Do tego Ze flotta Chrzesciańska na morzu Srzodziemnym będąca także gruszkow nie Zasypiała w popiele.

- Nie zasypiay gruszek wpopiele.

od przysł.: Nie zaśpij gruszek w popiele

- A nie umie chodzić koło siebie, to ten záspi gruszki w popiele [...]. 

- Albo miał P. Oycá co nie dospał Vigilia, Nie záspał gruszki w popiele: [...]. 

- Nie zaśpią gruszek, iák więc, mawiaią, w popiele, Kogo wzięli w opiekę swą nieprzyiaciele. 

Nie zápomni gruszki w popiele.
Non omnibus omnia apia, nie wszytkim gruszki/ drugim jabłká.

Jan Miodek opowiada wyczerpująco o gruszach i gruszkach:

Metaforycznym odpowiednikiem konstrukcji typu nie zwlekać, nie zaniedbywać spraw niecierpiących zwłoki jest właśnie frazeologizm nie zasypiać gruszek w popiele („Nie trzeba tu w popiele zasypiać tych gruszek. Sprawa nie cierpi zwłoki” – pisał Wojciech Bogusławski w „Krakowiakach i Góralach” wystawionych l marca 1794 roku w przeddzień insurekcji kościuszkowskiej). 

(...) gruszka była ośrodkiem wielu wyrażeń i zwrotów. I tak np. konstrukcja nie wszystkim gruszki, drugim jabłka sugeruje, że gruszki były wyżej cenione od jabłek, inne zaś przysłowia podpowiadają sposoby sprawdzenia dojrzałości owoców: gdy nie padną trzęsione, nie trzeba rwać gruszek; gdy osy obsiędą gruszkę, pewnie dojrzała już i słodka; najsłodsze gruszki spadają same dla niedźwiedzi.

Do strącania owoców najpełniej nawiązywał zwrot uderzyć w wierzch gruszki, oznaczający tyle co „trafić w cel, w sedno”. Frywolny charakter miała fraza po gruszce się napić, a po jabłku miłą obłapić. A że gruszki są ciężko strawne, mamy do dziś funkcjonującą rymowankę od gruszek boli brzuszek.

W porównaniach natomiast pojawiały się owoce dzikiej gruszy – ulęgałki, gniłki, zgniłki: miękki jak gniłka; ożenił się z ulęgałką, pojął sobie zgniłkę.

Oczywiście, ciągle bardzo popularne są konstrukcje gruszki na wierzbie (zwłaszcza w połączeniu z czasownikiem obiecywać) – synonim czegoś nierealnego, niemożliwego, ni z gruszki, ni z pietruszki – „głupio, bez sensu” czy za czapkę gruszek (wymiennie z za czapkę śliwek) – „niemal za darmo”. Grusza stała się też ogólnym symbolem wsi, stąd – popularne wczasy pod gruszą, a wiejska, rosnąca samotnie w polu grusza określana jest jako Maćkowa albo Stankowa.

Niech obraz gruszy i gruszki w polszczyźnie dopełnią takie jeszcze konstrukcje, coraz rzadziej już używane, jak włożył Bóg duszę w gruszę – „o człowieku nieporadnym, niezdarze”; jedną duszą, choć pod gruszą; kochaj jak duszę, a trzęś jak gruszę; na gruszy diabeł najprędzej dobierze się do duszy; objawiła się fajka na gruszy – „o sensacji, która wzbudza nagłe zainteresowanie, szczególnie wśród dzieci”; wlazł na gruszkę, rwał pietruszkę czy wlazł na gruszkę, kopał rzepę, o, jaka piękna cebula. [źródło]

W innych źródłach znalazłam następujące przysłowia:
Cicho woda brzegi myje, ta, co gruszy ani ruszy.[źródło]
Kochaj żonę całą duszą, a trzęś ją jak gruszą. [źródło]
Moja babka jego babce podawała gruszki w czapce. [źródło]
Spleśniała gruszka psuje cały kosz. [źródło]
Wsadził Bóg duszę ni w pień, ni w gruszę. [źródło]
Wlazł na gruszkę, rwał pietruszkę, cebula leciała.[źródło]
Zależą się gruszi w pieleszu (= doczká się świeczka wieczora).
Zły jako dula (= gatunek gruszy). [źródło]

przysłowia związane z kalendarzem
W czerwcu grusze kwiat zrzucają, czereśnie się zapalają. [źródło]
W dzień świętej Małgorzaty pierwsze gruszki do chaty. [20 lipca, źródło]
Święty Idzi gruszkę na drzewie widzi.[1 września, źródło]

Wspominane wyżej ulęgałki doczekały się swojego przysłowia: 

(...) „Przebiera jak dziad w ulęgałkach”, po czym idą: „Przebiera jak w gruszkach”, „jak w odleżałkach”,„jak w zgniłkach”. Nie ma powodu robić z tego osobnych odmian, po pierwszej można okoliczniki dalsze dać po prostu w nawiasie, wszędzie bowiem chodzi gruszki-dziczki, w różnych okolicach rozmaicie nazywane. Przebieranie w nich ma swoje dobre uzasadnienie, i to nawet podwójne. Przed dojrzeniem są one niejadalne, po dojrzeniu zaś szybko się psują, chcąc więc wśród niejadalnych znaleźć miękką, trzeba starannie przebierać, a tak samo postępować z dojrzałymi, by nie trafić na zepsutą, „zgniłkę”w całym znaczeniu tego wyrazu. [źródło]

Inne "zastosowania" ulęgałek w języku polskim: pomysły sypią się jak ulęgałki, sprawa dojrzewa jak ulęgałki.

Gruszki występują w dziecięcych wierszykach i rymowankach:
Wszedł na drzewo poniedziałek
natrząsł górę ulęgałek.
Ulęgałki zebrał we wtorek
i do domu zaniósł worek.
Środa wszystkie ulęgałki
pokroiła na kawałki. [frag. wiersza Wandy Chotomskiej, pt. "Tydzień", źródło]

Wpadła gruszka do fartuszka,
A za gruszką dwa jabłuszka,
Lecz śliweczka wpaść nie chciała,
Bo śliweczka niedojrzała.[źródło]

Wlazł na gruszkę, trząsł pietruszkę,
przyleciał właściciel kasztana i woła:
złaź pan z tego banana. [źródło]

Znalazłam też kilka "złotych myśli" nawiązujących do gruszek:

O miłości wiemy niewiele. Z miłością jest jak z gruszką. Gruszka jest słod­ka i ma kształt. Spróbuj zdefiniować kształt gruszki. [Andrzej Sapkowski, źródło]

Owo­ce zwy­cięstwa? Gruszki na wierzbie.[Stanisław Jerzy Lec, źródło]

Stara panna jest jak przejrzała gruszka. I temu spadnie na łeb, co jej nie trzęsie. [Michał Bałucki,  źródło]

Na koniec pragnę gorąco podziękować Hanie za zorganizowanie wspaniałej zabawy związanej z wymyślaniem nowych przysłów i powiedzonek:) Wszystkim Kurom, biorącym udział w tworzeniu przysłowiowej nowej jakości, składam wyrazy uznania za niczym nie ograniczoną wyobraźnię. Propozycje były tak ciekawe, że aż czasami trzeba było wycierać chusteczką oczy pełne łez (ze śmiechu).
Od razu się pochwalę - zdobyłam w zabawie III miejsce i stanę się w niedalekiej przyszłości posiadaczką parchatej gruszki wartej więcej niż milion dolarów:) Tym, którzy głosowali na moją propozycję bardzo dziękuję:)

Przy okazji - o istnieniu gruszek na wierzbie można przeczytać na przykład tu (klik, klik).