Pan Samochodzik i tajemnice rzeki

W tym roku pierwszy dzień wiosny obchodziłam dwa dni:) 20 marca obserwowałam zaćmienie Słońca (klik), natomiast 21 marca wraz z koleżAnką pojechałyśmy nad wodę zobaczyć, czy wraz z utopieniem Marzanny zima faktycznie już odeszła:) Fotografie, które powstały podczas naszej wyprawy (tym razem nie zapomniałam aparatu:), ilustrują fragmenty artykułu pt. "Ludowe wierzenia związane z rzeką i wykorzystanie cieków wodnych przez dawnych Słowian".

Fundamentem ludowych wierzeń dotyczących rzeki są poglądy na temat wody. Słowianie nazywali wodę „najstarszą caryczką”, „siostrą Boga” lub „mateczką-wodą”. Wodę wiązano z pierwiastkiem żeńskim, nazywając ją także imionami kobiet (np. Elena, Jordana, Uliana).

Każdy rodzaj wód posiadał w kulturze ludowej Słowian własną symbolikę. Rzeka kojarzyła się z ruchem, przemijaniem i czasem. Mawiano, że cieki są żyłami Matki Ziemi. W ludowych mitach rzeka stanowiła granicę oddzielającą swojski świat od obcego i niebezpiecznego terytorium. Wierzono, że za nią znajdują się zaświaty i kraina przodków. (...) Do zaświatowości rzeki odnoszą się zwroty używane w bajkach i zamówieniach chorób, gdzie pożądany kierunek znajdował się „za rzeką”, „za rzekami”, czy „za siódmą rzeką”.

Uważano, że rzeki płynące z dalekich stron zdążają ku ludzkim siedzibom z zaświatów, gdzie nie ma chorób i śmierci. Dlatego wierzono w dobroczynne działanie rzeki, którą jako wodę bieżącą utożsamiano z „czystą”, „zdrową” i „cudowną” tzw. „Wodą Żywą”. Posiadała ona zbawienne właściwości. W celu pozyskania takiej wody należało nabrać ją z rzeki zanim zrobił to ktoś inny, nim padło na nią światło wschodzącego słońca i „nie ośpiewały” jej ptaki. Żywej Wody używano podczas różnych czynności gospodarczych mających powodować urodzaj i duży przychówek zwierząt hodowlanych. Stosowano ją przy zabiegach uzdrowicielskich, oczyszczających ciało i duszę, odmładzających, regenerujących, mających przedłużyć życie i dać urodę. 

W bliskości rzek odbywały się doroczne święta. Na wiosnę do rzeki wrzucano Marzannę – boginię zimy, śmierci i rozkładu. Miała on a odpłynąć do morza – swej siedziby. Ten obrzęd często był połączony z wnoszeniem zza rzeki (czyli z zaświatów) do wsi Gaiku – umajonej choinki symbolizującej światło i odrodzenie życia. W czasie Wielkanocy rzeką puszczano skorupki pisanek, aby dopłynęły do krainy przodków i powiadomiły ich o wiośnie i obudzeniu się przyrody. (...) Kąpieli oznaczających ponowne narodziny zażywano także w okresie świąt Bożego Narodzenia, w Wielki Czwartek i Wielkanoc. Krążyło przekonanie o leczniczych korzyściach kąpieli nocnej dokonanej w czasie świąt. Był to moment niezwykły i cudowny, kiedy woda rzeczna jest „milcząca”, „nie napoczęta” i „czysta”.

Folklor Słowian wyróżnia wiele rodzajów istot nadprzyrodzonych zamieszkujących wodę. Są to utopce, czarty, nawki, rusałki, smoki i boginki, pozostające pod rządami wodnika – władcy wód. Duchy ukazywały się oczom ludzkim w rozmaitych kształtach. Przyjmowały postać nadobnych dziewcząt w zwiewnych szatach oraz bab owiniętych w stare łachmany. Pokazywały się jako mali chłopcy w czerwonych czapeczkach i chudzi chłopi z ociekającymi wodą sukmanami. Czasem widziano je jako poruszające się ogniki, białe zjawy chodzące po falach, wir wodny, kaczki lub oślizgłe stwory objawiające się jako psia i końska padlina lub napuchnięty, włochaty karzełek. Pana demonów – wodnika można było zobaczyć w postaci większej białej lub czarnej ryby, płynącej na czele ławicy.

Z uwagi na zaświatową naturę rzeki wrzucano do niej to, co niepożądane w granicach wsi – świata śmiertelników. Topiono Marzannę – boginię zimy, śmierci i destrukcji, którą odsyłano do morza – miejsca wiązanego z Tamtym Światem i siedzibą istot niebezpiecznych i groźnych. Wysyłano tam chorobę, czy też rzecz, na którą przekazano schorzenie. Pławiono nawet szkodliwe dla chłopskiej społeczności osoby, tj. próżniaków, cudzołożników lub czarownice. Niekiedy same demony wymierzały ludziom sprawiedliwość przy pomocy rzeki za nieobyczajne zachowanie. Według przekazu „Podochocony wódką młynarczyk […] miał się jakoby w karczmie wyrazić, że on ‘ma wszystkie latawce (duchy wodne – M.S.) w d…’ I oto nazajutrz, gdy był na grobli młyńskiej zerwał się straszliwy wiatr, który zrzucił go w odmęty Warty, gdzie poniósł śmierć”. 

Z prądem puszczano także przedmioty objęte kultem i uświęcone, jak stare i zniszczone święte obrazy, których nie godziło się wyrzucić do śmieci. Składano tam również ofiary mające dotrzeć do przodków. Poza tym rzeka była powierniczką ludzi osamotnionych i nieszczęśliwych, którzy nad jej brzegiem skarżyli się na marny los (sieroty płakały z żalu za utraconą rodziną, porzucona dziewczyna narzekała na nieszczęśliwą miłość, mężatka skarżyła się na złego męża). Nadrzeczne utyskiwania mieli usłyszeć zmarli, mający odmienić nieudane życie.

W celu uchronienia się od napastowania i utopienia, ale także by zapobiec powodzi, zniszczeniu grobli i młynów oraz by wyjednać dobre połowy, chłopi składali demonom wodnym ofiary. Niekiedy dary bywały okazałe, gdyż przeznaczano na nie drób, trzodę chlewną, krowy i konie. Jednocześnie dbając żeby sama rzeka nie straciła swych dobroczynnych i życiodajnych właściwości, dla ochrony od suszy i powodzi oraz zapewnienia pomyślności, składano w wodę ofiary z pieniędzy, zwierząt i pożywienia, czasem pławiono kukłę lub młodą dziewicę okrytą zielenią i kwiatami. Rytuał nazywano „karmieniem wody”.

Zachowanie podczas praktyk leczniczych, wróżebnych i obrzędowych związanych z rzeką podporządkowane było pewnym wzorcom, które powodowały skuteczność zabiegów. Obowiązywał wtedy nakaz całkowitego milczenia, wyprawiać należało się samotnie i w tajemnicy, a w momencie powrotu zakazywano oglądania się za siebie, by nie ściągnąć nieszczęścia. Kontakt z niebezpiecznym żywiołem był zarazem spotkaniem ze sferą zaświatową i wymagał ostrożności oraz znajomości szerokiej wiedzy o tajnikach osobowości rzecznej wody i jej mieszkańców.

A teraz podsumowanie naszej wyprawy. Byłyśmy we dwie wybitnie żeńskimi pierwiastkami nad wodą:) Wcale niekoniecznie „za siódmą rzeką”, „za rzekami”,a nawet "za rzeką”. Wybrałyśmy się grubo po wschodzie słońca, ptaki śpiewały jak oszalałe, w związku z tym nie miałyśmy szans na zdobycie "Wody Żywej". Marzanny nie widziałyśmy, pewnie spłynęła w przeddzień do morza. W rzece się jeszcze nie kąpałyśmy, ale Wielki Czwartek i Wielkanoc przed nami:) Żadnych utopców, czartów, nawek, rusałek, smoków, boginek czy wodnika nie miałyśmy przyjemności spotkać. Na szczęście nikt nas nie próbował pławić, widocznie nie uznano nas za "szkodliwe dla chłopskiej społeczności osoby":) Nie potraktowałyśmy rzeki jako powierniczki, wszak nie jesteśmy ani osamotnione, ani nieszczęśliwe. Zieleni ani kwiatów jeszcze nie ma, więc nikt nami nie chciał "nakarmić wody":) A z "praktyk leczniczych, wróżebnych i obrzędowych związanych z rzeką" nic nie wyszło, gdyż gadałyśmy i śmiałyśmy się bez umiaru:)

KoleżAnko, niniejszym pragnę Ci gorąco podziękować za wzięcie mnie na przejażdżkę w tak urokliwe miejsce oraz za radość, jaką mi sprawiłaś, pozwalając posiedzieć na kierownicą "Srebrnej Księżniczki" (to ten piękny samochód, stojący wedle młyna:). Chciałabym z Tobą móc tak witać wiosnę wiele lat jeszcze:)

Ciekawe strony z wiadomościami na temat wierzeń i zwyczajów związanych z rzekami:

Aleksander Bruckner, Mitologia polska;
Wodny świat topielców i rusałek;
Zjawy i strachy polskie;
Ludowa wizja postrzegania rzeczywistości;
Młynarstwo wodne Lubelszczyzny.